پایان نامه تحلیل محتوا کتاب های درسی

الف

دانشگاه پیام نور استان مرکزی
مرکز اراک
پایان نامه
برای دریافت مدرک کارشناسی ارشد
رشته تاریخ و فلسفه تعلیم و تربیت
گروه آموزشی و پژوهشی روانشناسی و علوم تربیتی استان
عنوان پایان نامه:
تحلیل محتوای کتب درسی دوره متوسطه از نظر توجه به تقویت بنیان خانواده
استاد راهنما:
دکتر مهران فرج الهی
استاد مشاور:
دکترمحمد هاشم رضایی
پژوهشگر:
مجتبی ملک زادگان
دی ۱۳۹۱

ب

تقدیم به :
تمام معلمینی که همواره کوشیده اند تجارب و یافته های خود را به فرزندان و نسل آینده منتقل
کنند.و همواره با زحمات فراوان و دلسوزانه برای پیشرفت تک تک دانش آموزان در تلاشند.
تقدیم به همه دانش آموزان خوب سرزمین پاکم ایران ، عزیزانی که با تفکر خلاق آینده ساز این
مملکت هستند.و همواره در تلاشند پله های ترقی را یکی یکی پشت سر گذاشته وبه آرزوی بلند
پرواز خود برسند.
و تقدیم به
آنان که زندگی خود را وقف آگاهی انسانها و مبارزه با جهل می نمایند.

ج

تشکر و قدردانی
به نام خداوند متعال و سپاس از هر آنچه نعمت بی کران که بهره مندم ساخته است. در اینجا بر خود
لازم دانسته که نهایت سپاس و قدردانی را نسبت به تمامی عزیزانی که در این تحقیق مرا راهنمایی
نموده و از مساعدتهای با ارزش آنها اعم از استادان محترم دانشگاه ،مدیران و کارشناسان ارشد،و
همچنین عزیزانی که از حمایتهای معنوی آنها بهره مند بوده ام؛ابراز نموده و توفیق روز افزونشان را از
درگاه حق آرزو می نمایم.
به خصوص از استاد گرامی جناب آقای دکتر مهران فرج الهی، که به سبب قبول زحمت هدایت
این تحقیق و راهنمایی های با ارزششان کمال سپاس و امتنان را دارم. و همچنین از استاد مشاور
گرامی جناب آقای دکتر محمد هاشم رضایی که با قبول زحمت راهنمای همکار،در انجام بهتر
این پژوهش موثر بوده اندنیز کمال تشکر دارم.

مجتبی ملک زادگان
۱۳۹۱

د

چکیده:
هدف پژوهش حاضر ،بررسی میزان توجه به تقویت بنیان خانواده در کتب درسی دوره متوسطه می باشدبه همین منظور به تجزیه و تحلیل کتب درسی دوره متوسطه پرداخته شده است . جامعه مورد نظر در این تحقیق عبارت انداز : تمامی کتابهای دوره متوسطه اما نمونه مورد نظر ۶ کتاب( دین وزندگی اول ،دوم ، سوم دبیرستان و دین و زندگی پیش دانشگاهی، اجتماعی اول دبیرستان و جامعه شناسی دوم دبیرستان ) انتخاب گردیده است. چون در این کتابها به تقویت بنیان خانواده توجه شده است.که از روش نمونه گیری هدفمند انتخاب گردیده است.
ابزار گرد آوری اطلاعات نیز با استفاده ازتحلیل محتوای کتب های مورد نظر جمع آوری شده است . بدین صورت که تقویت بنیان خانواده به دو عوامل بیرونی خانواده که شامل( فرهنگ و محیط اجتماعی،اقتصاد جامعه،خانواده های طرفین) و عوامل درونی خانواده که شامل(توجه به جایگاه خانواده، مساله سرپرستی خانواده،تثبیت نقشها، محبت زن و شوهر) بود تقسیم بندی شده است و سپس فراوانی مورد نظرو درصد فراوانی هر یک از مقوله ها محاسبه گردیده است. وهمچنین تعداد فراوانی و در صد فراوانی هر یک از( جداول،نمودار،تصاویر،متن) که به تقویت بنیان خانواده توجه شده اند در کتب درسی متوسطه با فراوانی شمارش شده اند. در پایان نتایجی که از تحقیق بدست آمده است بدین صورت بوده است ؛که کتب درسی دوره متوسطه به عواملی که باعث تقویت بنیان خانواده می شود خیلی کم توجه کرده است ؛در کتب درسی دوره متوسطه میزان توجه به تقویت بنیان خانواده بیشتر به صورت متن نسبت به تصاویر،جداول و نمودار بوده است. و همچنین محتوای کتب درسی دوره پیش دانشگاهی نسبت به پایه های اول ،دوم،سوم دبیرستان به عواملی که باعث تقویت بنیان خانواده می شود کمتر توجه کرده است.
کلیدواژه ها
تحلیل محتوا، کتب درسی، دوره متوسطه، بنیان خانواده، نقش

ه

فهرست مطالب
بسم الله……………………………………………………………………………………………………………………… الف
صفحه عنوان………………………………………………………………………………………………………………. ب
تقدیم………………………………………………………………………………………………………………………… ج
صفحه تقدیر و تشکر………………………………………………………………………………………………….. د
چکیده……………………………………………………………………………………………………………………… ه
فصل اول کلیات پژوهش………………………………………………………………………………. ۱
مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………… ۲
۱-۱- بیان مساله……………………………………………………………………………………………………… ۴
۱-۲- هدف پژوهش……………………………………………………………………………………………… ۵
۱-۳- اهمیت و ضرورت موضوع پژوهش……………………………………………………………….. ۶
۱-۴- سوالات تحقیق…………………………………………………………………………………………… ۹
۱-۵-تعاریف واژگان کلیدی ……………………………………………………………………………. ۹
۱-۶-ساختار کلی پایان نامه…………………………………………………………………………………. ۱۱
فصل دوم :مبانی نظری و پیشینه تحقیق……………………………………………………… ۱۳
مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………. ۱۴
۲-۱- مبانی نظری تحقیق ……………………………………………………………………………………… ۱۵
۲-۱-۱- تعریف و مفهوم تحلیل محتوا…………………………………………………………………….. ۱۵
۲-۱-۲-سابقه و پیشینه تحلیل محتوا………………………………………………………………………… ۱۷
ن

۲-۱-۳-تعریف و مفهوم کتاب درسی……………………………………………………………………. ۱۸
۲-۱-۴- تعریف خانواده……………………………………………………………………………………… ۱۹
۲-۱-۵ -خانواده در اسلام…………………………………………………………………………………….. ۲۰
۲-۱- ۶-عوامل موثر بر روابط تحکیم خانواده………………………………………………………… ۲۱
۲-۱-۶-۱-عوامل بیرونی خانواده………………………………………………………………………….. ۲۱
۲-۱-۶-۲-عوامل درونی خانواده………………………………………………………………………….. ۲۷
۲-۲-پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………………… ۳۷
فصل سوم: روش تحقیق……………………………………………………………………………….. ۴۸ مقدمه……………………………………………………………………………………………………………… ۴۹
۳-۱ – روش تحقیق……………………………………………………………………………………….. ۴۹
۳-۲- جامعه آماری………………………………………………………………………………………… ۵۰
۳-۳- نمونه و روش نمونه گیری……………………………………………………………………….. ۵۰
۳-۴- قلمرو زمانی(مکانی،موضوعی،زمانی)………………………………………………………. ۵۱
۳-۵- کاربردهای پژوهش………………………………………………………………………………. ۵۱
۳-۶- ابزار اندازه گیری…………………………………………………………………………………….. ۵۲
۳-۷- روش آماری……………………………………………………………………………………………. ۵۳
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش………………………………. ۵۴
مقدمه ………………………………………………………………………………………………. ۵۵

ک

۴-۱-تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………………………………… ۵۷
فصل پنجم:خلاصه و نتیجه گیری و ارایه پیشنهادها………………………………… ۷۳
مقدمه…………………………………………………………………………………………………………. ۷۴
۵-۱- بحث و نتیجه گیری…………………………………………………………………………………….. ۷۵
۵-۲- محدودیتهای پژوهش…………………………………………………………………………………….. ۸۱
۵-۳-پیشنهادهای کاربردی……………………………………………………………………………………… ۸۲
۵-۴-پیشنهاد به سایر پژوهندگان……………………………………………………………………………… ۸۲
منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………. ۸۳
فهرست جداول
جدول شماره۲-۱: فراوانی ودرصد فراوانی اسامی زنان و مردان در کتاب های فارسی مقاطع سه گانه…… ۴۳
جدول شماره۲-۲: فراوانی ودرصد فراوانی تصاویر زنان و مردان در کتاب های فارسی مقاطع سه گانه….. ۴۴
جدول شماره۲-۳: فراوانی ودرصد فراوانی واژه های جنسیتی در کتاب های فارسی مقاطع سه گانه…. ۴۳
جدول شماره۴-۱: شاخص های مربوط به عوامل درونی و بیرونی تقویت بنیان خانواده……………… ۵۷
جدول شماره۴-۲: توزیع فراوانی توجه به تقویت بنیان خانواده در دین و زندگی اول دبیرستان …… ۵۸
جدول شماره۴-۳: توزیع فراوانی توجه به تقویت بنیان خانواده در دین و زندگی دوم دبیرستان….. ۵۹
جدول شماره۴-۴: توزیع فراوانی توجه به تقویت بنیان خانواده در دین و زندگی سوم دبیرستان…. ۶۰
جدول شماره۴-۵: توزیع فراوانی توجه به تقویت بنیان خانواده در دین و زندگی پیش دانشگاهی…. ۶۱
جدول شماره۴-۶: توزیع فراوانی توجه به تقویت بنیان خانواده در اجتماعی اول دبیرستان………… ۶۲
م

جدول شماره۴-۷: توزیع فراوانی توجه به تقویت بنیان خانواده در جامعه شناسی دوم دبیرستان…. ۶۳
جدول شماره۴-۸: توزیع فراوانی توجه به تقویت بنیان خانواده در پایه اول دبیرستان…………… ۶۴
جدول شماره۴-۹: توزیع فراوانی توجه به تقویت بنیان خانواده در پایه دوم دبیرستان ………… ۶۵
جدول شماره۴-۱۰: توزیع فراوانی توجه به تقویت بنیان خانواده در پایه سوم دبیرستان………. ۶۶
جدول شماره۴-۱۱: توزیع فراوانی توجه به تقویت بنیان خانواده در پایه پیش دانشگاهی……… ۶۷
جدول شماره۴-۱۲: توزیع فراوانی توجه به نقش مرد در خانواده…………………………………… ۶۸
جدول شماره۴-۱۳: توزیع فراوانی توجه به نقش زن در خانواده ………………………………….. ۶۹
جدول شماره۴-۱۴: توزیع فراوانی توجه به نقش فرزندان در خانواده …………………………. ۷۰
جدول شماره۴-۱۵: توزیع فراوانی توجه به نقش مشترک زن و مرد در خانواده ……………. ۷۱
جدول شماره۴-۱۶: توزیع فراوانی توجه به تقویت بنیان خانواده در کتب متوسطه
به تفکیک قالب و ساختار محتوا………………………………………………………………………….. ۷۲
فهرست شکلها
شکل ۱-۱:ساختار کلی پایان نامه…………………………………………………………………………… ۱۲

ی

۱
فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه
خانواده، هسته اولیه شکل گیری جامعه و مهم ترین نهاد آن می باشد. آینده هر جامعه و نقش آفرینی آن در گرو بالندگی و قوام تک تک خانواد ه های آن است. از نگاهی دیگر، خانواده سنگ بنای جامعه و موجب موفقیت و نقش آفرینی جامعه است. بی تردیدخانواده آن گاه قادر خواهد بود نقش آفرینی در پیشرفت و تعالی جامعه ایفا نماید که بنیانی محکم و قوامی در خور شأن داشته باشد، چه این که بر بنیان متزلزل و سست نمی توان بنایی عظیم بنا نمود. از این رو باید به آن چه قوام و استحکام خانواده منحصر به آن است، توجه ویژه ای نمود و راهکارهای مؤثر در آن را مورد توجه قرار داد تا خانواده در پرتو شناخت و به کارگیری آن ها بتواند به ایفای نقش خود بپردازد. (بناری،۱۳۸۸،صص۲۳-۲۴)
روابط عاطفی بین والدین و فرزندان، ارضاءکننده، نشاط بخش و آرامش دهنده دو طرف است. افزون بر آن، منشأ برقراری روابط عاطفی مناسب فرزندان با همسران آینده و سایر افراد جامعه است. هم چنین
گفته اند که منشأ بسیاری از روابط عاطفی از قبیل دوستی، کمک به دیگران و همد لی، همین روابطی
است که در خانواده برقرار می شود.(سالاری فر،۱۳۸۵،ص۵۹)
در این تحقیق سعی شده است عواملی که موجب تقویت بنیان خانواده می شود راشناسایی کرده و
میزان توجه به آن در کتب درسی دوره متوسطه را تجزیه و تحلیل کنیم . عواملی که باعث تقویت
بنیان خانواده می شود؛ را به دو عوامل بیرونی خانواده که شامل( محیط و فرهنگ اجتماعی،ا قتصاد
اجتماعی،خانواده های طرفین) و عوامل درونی خا نواده که شامل( توجه به جایگاه خانواده، مساله
۲
فصل اول: کلیات پژوهش

سرپرستی خانواده،تثبیت نقشها- محبت زن و شوهر)بود تقسیم شده است .و سپس فراوانی و درصد آن
محاسبه گردیده است و میزان توجه به هریک از عوامل تقویت بنیان خانواده بحث شده است.
این پایان نامه از ۵ فصل تشکیل شده است در فصل اول کلیات پژوهش که شامل بیان مساله ،هدف
پژوهش ،اهمیت و ضرورت پژوهش ، سوالات پژوهش ، تعاریف واژگان کلیدی ودر پایان این فصل
ساختار کلی پایا نامه آورده شده است که مورد بررسی قرار گرفته شده است.
فصل دوم بررسی ادبیات موضوع و سپس پیشینه پژوهشهای پیشین شرح داده شده است.به دنبال آن
درفصل سوم روش تحقیق به تجزیه و تحلیل عواملی که باعث تقویت بنیان خانواده می شود را در
کتب درسی متوسطه مورد بررسی قرار گرفته شده است. در فصل چهارم تجزیه و تحلیل داده
ها،فراوانی های موجود در کتب درسی که به تقویت بنیان خانواده، شامل عوامل بیرونی و درونی
خانواده تقسیم شده است و همچنین فراوانی تصاویر ، جداول ،نمودارو متن که به تقویت بنیان خانواده
در کتب درسی توجه شده، مورد بررسی قرار گرفته شده است. در فصل پنجم نیز نتایج یافته ها از
تحقیق مورد بررسی قرار گرفته شده است.

۳
فصل اول: کلیات پژوهش

۱-۱- بیان مساله
خانواده در شرایط امروز دچار بحران هویت و هویتهای چند گانه شده است.به طوری که وضع
نابسامانی بر خانواده حاکم شده ،در درون خانواده تکثر فرهنگی رخ داده،برخی از نوجوانان و جوانان
احساس بی ریشه بودن می کنند و دچار خود ناباوری شده اندو خانواده از انسجام لازم برخوردار
نیست.اعضای خانواده به شدت سرگردان و سرخورده هستند و به رغم مجاورتها و نزدیکی های
فیزیکی ،روابط عاطفی کم رنگ شده است. (به پژوه،۱۳۹۰،ص۶)
بدون تردید خانواده،مهم ترین آموزشگاه و پرورشگاه انسان به شمار می آید و مقدس ترین نهاد یک جامعه محسوب می شود . این خانواده است که فرایند شدن انسان را از قوه به فعل فراهم می کندو تسهیل می سازد. خانواده مانند هر نهاد دیگری ممکن است دچار آسیب شودو با آفتها و موانعی روبه رو شود. جهانی شدن در سالهای اخیر سلامت و استحکام خانواده ها را در سراسر جهان تهدید کرده و متزلزل ساخته است . در وضعیت کنونی ،کلیه کارشناسان و متخصصان موظف هستند آگاهانه و مسئولانه این آفتها و موانع را شناسایی کرده و علت یابی کنند ودر مقام رفع آنها بر آیند .
(به پژوه،۱۳۹۰،ص۱۷)
با توجه به اینکه امروزه به تقویت بنیان خانواده هیچ اهمیتی داده نمی شود و خانواده ها در معرض جدایی و طلاق هسنتند و فروپاشی خانواده،در برگیرنده فروپاشی اجتماع است و باعث فساد در جامعه می شوندبرخود لازم دانسته تحقیقی تحت عنوان تحلیل محتوای کتب درسی دوره متوسطه از نظر
۴
فصل اول: کلیات پژوهش

توجه به تقویت بنیان خانواده بپردازم.
ذیلا به عواملی که به تقویت بنیان و استحکام خانواده تا ثیر گذار است و میزان توجه به آنها در کتب درسی دوره متوسطه به شرح زیر می پردازد:
الف-عوامل بیرونی خانواده(فرهنگ ومحیط اجتماعی،اقتصاد جامعه،خانواده های طرفین که شامل خانواده های قبل از ازدواج می باشد)
ب- عوامل درونی خانواده( توجه به جایگاه خانواده،مساله سرپرستی خانواده،تثبیت نقشها،محبت زن وشوهر)
وهمچنین به میزان توجه به هریک از نقشهای اعضای خانواده در تقویت بنیان خانواده در هر یک از کتب درسی دوره متوسطه پرداخته شده است:
الف: نقش مرد
ب: نقش زن
ج: نقش فرزندان
د: نقشهای مشترک زن ومرد
۱-۲-هدف ها :
این تحقیق به منظور رسیدن به اهداف زیر انجام شده است:
۵
فصل اول: کلیات پژوهش

هدف اصلی:
بررسی میزان توجه به تقویت بنیان خانواده در کتب درسی دوه متوسطه
اهداف فرعی:
۱- تحلیل محتوای کتب درسی متوسطه از لحاظ میزان توجه به تقویت بنیان خانواده به تفکیک مواد درسی
۲- تحلیل محتوای کتب درسی متوسطه از لحاظ میزان توجه به تقویت بنیان خانواده به تفکیک پایه های تحصیلی
۳-تحلیل محتوای کتب درسی از لحاظ میزان توجه به تقویت بنیان خانواده به تفکیک تعاملات خانوادگی
۴- تحلیل محتوای کتب درسی دوره متوسطه از لحاظ میزان توجه به تقویت بنیان خانواده به تفکیک قالب و ساختار محتوا
۱-۳-اهمیت و ضرورت تحقیق
خانواده یکی از نظامهای اولیه جوامع بشری است که با وجود تحولات اساسی ،در اهداف و کارکردهای خود ثابت مانده است.و هنوز هم در همه جوامع اهمیت اساسی دارد. (پرویزی،۱۳۸۸،ص۶۰)

۶
فصل اول: کلیات پژوهش

خانواده همواره در کانون توجه اندیشمندان قرار داشته است . درست است که در نخستین نظر
ورزیها درباره جایگاه خانواده برخی اندیشمندان دچار درک نادرست شده اند و خواستار انحلال آن
گردیدند اما پیامبران از یک طرف و رشد تجربیات اجتماعی انسان از طرف دیگر بر ضرورت الهی و
اهمیت و استحکام آن مهر تایید نهادند. و خواستارپاسداری هر چه بیشتر از آن شدند. اینک در
روزگاری زندگی می کنیم که هم هدایت های آسمانی و هم رهیافت های عقلی و تجربی بشر در این
باب، هم آواز گردیده و بر حرمت و اهمیت آن، هم داستان گردید ه اند. (روحانی،۱۳۸۹،ص۸)
رسول خدا (ص) می فرمایند : “ما بنی بناء فی الاسلام أحب الی الله عزوجل من التزویج”، به این معنی
که : هیچ بنیان و نهادی نزد خداوند، با عظمت تر و محبوب تر از بنیان و بنیاد خانواده همین سخن
کوتاه گویای اهمیت و عظمت خانواده در تفکر اسلامی است. .(روحانی،۱۳۸۹،ص۸)
از دیگر موارد اهمیت خانواده این است که سنگ بنای جامعه است و جامعه چیزی جز اجتماع خانواده
ها نیست. لذا صلاح و فساد جامعه از خانواده سرچشمه می گیرد. آ نجا که بنیاد خانواده محکم و
استوار باشد، جامعه نیز از استحکام وهمبستگی لازم برخوردار خواهد بود و هرگاه خانواده تهدید شود جامعه نیز مورد هجمه قرار می گیرد. و چنا نچه بنیاد خانواده متزلزل شود پایه های اجتماع نیز به لرزه درمی آید. بذر جامعه در زمین خانواده ها ریشه دوانیده است. هرچه زمین سرسبزتر و آبادتر باشد بذر زودتر و بهتر جوانه می زند و بیشتر رشد می کند و چنان چه زمین به سمت خشکی و فساد پیش رود
۷
فصل اول: کلیات پژوهش

امیدی به سرسبزی و طراوت محصول نیز نخواهد بود. بی شک جامعه ای می تواند استعدادهای خود را شکوفا و بارور کند که زمین های خانواده هایی مستعد و پویا داشته باشد.(عبدالهی،۱۳۸۸،صص۶۴-۶۵) وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِی خَبُثَ لاَ یَخْرُجُ إِلاَّ نَکِدًا.. .(قرآن کریم،اعراف،آیه ۵۸) در عصر حاضر نظام خانواده دچار مشکلات و چالشهای اساسی گردیده و حتی گاه اساس و تمامیت آن نیز زیر سوال رفته است. در پی تحولات اجتماعی ،صنعتی و علمی،در بیشتر جوامع مشکلات متعددی برای خانواده پدید آمده است. اختلافهای خانوادگی،طلاق، فرزندان بی سرپرست،و بزهکاری جوانان و نوجوانان،نشان دهنده مشکلات اساسی در خانواده های امروزی است.برخی سنتها، و روش هایی که به تقویت خانواده می انجامند، متزلزل شده اند که این امر به تدریج دامن گیر بسیاری از مردم شده است.(حبیبی،۱۳۸۸، ص۱۶۹)
با توجه به این دلایل که خانواده پایه ای ترین واحد اجتماعی ، پیش نمونه همبستگیهای اجتماعی دیگر است؛ و این همبستگیها از خانواده و گروههای خویشاوندی بر می خیزندو نهاد خانواده هسته اصلی حیات اجتماعی است و انسا نها غالبا در درون خانواد ه ها متولد می شوند و در این نهاد جامعه پذیر شده و رویه و طرز عمل زندگی اجتماعی را می آموزند.(سادات علمدار،۱۳۸۶،ص۶۵)
و اهمیت و ضرورتی که این پژوهش دارد.این پژوهش درصدد آن است که به تحلیل محتوا کتب درسی دوره متوسطه از نظر توجه به تقویت بنیان خانواده بپردازد، وبررسی می کند که کتب درسی دوره متوسطه تا چه اندازه به تقویت بنیان خانواده توجه کرده است.

۸
فصل اول: کلیات پژوهش

۱-۴-سوالهای تحقیق
۱-میزان توجه کتب درسی دوره متوسطه به تقویت بنیان خانواده به تفکیک هر یک از مواد درسی چقدر است؟
۲-میزان توجه کتب درسی دوره متوسطه از لحاظ توجه به تقویت بنیان خانواده به تفکیک هر یک از پایه های تحصیلی چقدر است؟
۳-میزان توجه کتب درسی متوسطه از لحاظ توجه به تقویت بنیان خانواده به تفکیک تعاملات خانوادگی چقدر است؟
۴- میزان توجه کتب درسی متوسطه از لحاظ توجه به تقویت بنیان خانواده به تفکیک قالب و ساختار محتوا چقدر است؟
۱-۵-تعاریف واژگان کلیدی
تحلیل محتوای کتاب درسی:
تحلیل محتوای کتاب درسی یک شیوه پژوهشی دقیق،عمیق و پیچیده است که از طریق تجزیه و تحلیل متون به تعیین تعداد مفاهیم و واژه های درون متن می پردازدتا ارتباط بین مفاهیم ،معانی ،تاکیدات و دلالتها را مشخص کندو ورای توصیف و طبقه بندی مقوله ها ی موجود در پیام آشکار از طریق درک موقعیت و شرایط سیاسی ،اجتماعی،فرهنگی و اقتصادی نویسنده به تفسیر آثار و پیامدهای پیام در فراگیر بپردازد. (مرادی،۱۳۸۸،ص۱۱۷)
۹
فصل اول: کلیات پژوهش

دوره متوسطه:
اصطلاح آموزش متوسطه در عرف بین المللی به دومین مرحله از آموزش رسمی اطلاق می شود .
این مفهوم در نظامهای آموزشی کشورهای مختلف شکلهای متفاوتی دارد مثلا در کشوری آموزش
متوسطه به صورت دو دوره متوالی از هم متمایز است و تحت نام دوره اول و دوره دوم متوسطه از آن
نام می برند،و در کشوری دیگر اولین دوره آن دنباله دوره ابتدایی است. در مقایسه نظامهای آموزشی
متوسطه کشورهای مختلف ،موافقت کرده اند که مقصود از آموزش متوسطه دوره ای از تحصیلات
باشد که آموزش گروه سنی ۱۱-۱۲و ۱۷-۱۸ ساله را در برگیرد.(آقازاده،۱۳۸۷،ص۷۹)
نقش:
تکالیف یا وظایف یک نقش ،مجموعه ی رفتارهاو الگوهای عملی هستند که از فردی که آن نقش را پذیرفته یا نقش به او نسبت داده شده است،انتظار می رود آنها را انجام دهد.(رجب زاده،ملکی،ناصری،۱۳۹۱ ،ص۲۷)
خانواده:
سازمان ملل متحد(۱۹۹۴) نیز در آمار جمعیتی خود ،خانواده را چنین تعریف می کند: ((خانواده یا خانواربه گروه ۲ یا چند نفره ای اطلاق می شود که با هم زندگی می کنند ،و از طریق خون، فرزند خواندگی،یا ازدواج، با هم نسبت دارند. در یک خانواده ممکن است یک یا چند خانواده زندگی کنند .)) تمام خانوارها هم خانواده نیستند.(نجاریان،۱۳۷۴،ص۷۴)
۱۰
فصل اول: کلیات پژوهش

۱-۶-ساختار کلی پایان نامه:
همان طور که در شکل ۱-۱ نشان داده شده است این پایان نامه از پنج فصل تشکیل شده شده است.در
فصل اول کلیات پژوهش که شامل بیان مساله ،هدف پژوهش،اهمیت و ضرورت انجام تحقیق،
سوالات تحقیق و تعاریف واژگان کلیدی مورد بررسی قرار گرفته شده است. فصل دوم بررسی ادبیات
موضوع بوده وبه دنبال آن در فصل سوم روش تحقیق ارائه شده است. در فصل چهارم،تجزیه و تحلیل
داده ها مورد بررسی قرار گرفته است و فصل پنجم به نتایج یافته ها،برداشتهای حاصل از تحلیل
،دستاوردها و پیشنهادات تحقیقات آتی اختصاص یافته است.

۱۱
فصل اول: کلیات پژوهش

شکل۱-۱:ساختار کلی پایان نامه

۱۲

۱۳
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

مقدمه
هر تحقیق و پژوهش علمی که صورت می گیردبر پایه ها،ارکان ونتایج و مطالعات تحقیقات پیشین استوار است؛ که هر پژوهشگر باید سعی کند مرتبط ترین دستاوردهای تحقیقات پژوهشگران قبلی که باموضوع تحقیق مورد نظر در یک راستا می باشد را مورد شناسایی قرار دهد و دریابد که دیگران تاچه درجه ای مساله تحقیق مورد نظر او را بررسی کرده اند و به آن نزدیک شده اند ؛به عبارتی دیگر چه ابعادی از مساله تحقیق؛مورد پژوهش قرار گرفته و چه ابعادی بررسی نشده است. مطالب این فصل حاوی چکیده ای از کندو کاوی عمیق و وسیع در آنچه که پیرامون موضوع پایان نامه و موضوع های مشابه در کتابها،مقالات ،و تحقیقات وجود دارد می باشد.
مطالب این بخش شامل شش بخش اصلی می باشد . بخش اول تعریف و مفهوم تحلیل محتوا،بخش دوم
سابقه و پیشینه تحلیل محتوا،بخش سوم تعریف و مفهوم کتاب درسی،بخش چهارم تعریف خانواده،
بخش پنجم خانواده در اسلام که از آیه های قرآن کمک گرفته شده است و بخش ششم به عوامل موثر
بر تحکیم خانواده می پردازد که به عوامل بیرونی خانواده (فرهنگ و محیط
اجتماعی،اقتصادجامعه،خانواده های طرفین) و عوامل درونی خانواده(توجه به جایگاه خانواده، مساله
سرپرستی خانواده،تثبیت نقشها،محبت زن و شوهر)تقسیم شده است. و درمورد هر یک از این مقوله ها
مطالب مورد نظر آورده شده است. و همچنین چند پیشینه تحقیق نیز در این فصل مرتبط با پژوهش مورد
نظر آورده شده است؛ و در آخر یک نتیجه گیری کلی از متون این فصل و پیشنه پژوهش شده است.
۱۴
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

۲-۱- مبانی نظری تحقیق
۲-۱-۱-تعریف و مفهوم تحلیل محتوا
انسان موجودی اجتماعی است و مطالعه رفتار آدمی به لحاظ پیچیدگی و چند بعدی بودنش از دشواری
خاصی برخوردار است و لازمه پژوهش در حوزه علوم انسانی از ویژگیهای خاص این حوزه از دانش
بشری است .یکی از بارزترین جلوه های رفتار انسان،ارتباطاتی است که به طرق مختلف با اطراف
خود برقرار می کند و پیامها و اطلاعاتی را تبادل می نماید. ارسال و دریافت اطلاعات به هر یک از
شیوه های دیداری ،شنیداری،نوشتاری و یا ترکیبی از آنها همواره در معرض تهدیدات و خطاهایی
است که فرآیند یک ارتباط صحیح را مخدوش می نماید. از آنجا که در یک فرآیند ساده ارتباطی سه
عنصر اصلی (فرستنده پیام،پیام،گیرنده پیام)نقش موثری در تحقق هدف و ارسال صحیح پیام برعهده
دارند،لذا بسیاری از ارتباطات انسانی ( اعم ازفردی و گروهی)به دلایل متعددی نظیر عدم توانایی
فرستنده در ارسال درست پیام،مشکلات رسانه ای درارسال و یا درک و برداشت غلط گیرنده،اهداف
پیام را مخدوش می نماید. بر این اساس محققان حوزه علوم اجتماعی و فناوری به مطالعه دقیق در این
زمینه پرداخته و شیوه های بی بدیلی از پژوهش را در این زمینه طرح ریزی کرده.(مرادی،۱۳۸۸،ص۲۱)
تحلیل محتوا یک شیوه پژوهشی جهت مطالعه و بررسی دقیق ارتباطات انسانی است که همواره در
۱۵
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

جریان زندگی روزمره وجود دارد. مواردی همچون شنیدن پیام از اطرافیان و یا رسانه ها،دیدن
تصاویردر محیط اجتماعی و یا تماشای تلویزیون و یا فیلم،مطالعه منابع علمی و غیر علمی همواره
در تمام لحظات زندگی، ما را تحت تاثیر قرار می دهند و ممکن است با اهداف و مقاصد اولیه فرستنده پیام تفاوت و گاهی تضادهایی داشته باشد.این روش تحقیق براساس داده های موجود به
تحلیل اطلاعات و پیامهای از قبل آماده شده می پردازد تا عناصر اصلی یک پیام را به صورت کمی و
مقداری بیان کند و میزان یک ویژگی و صفت مشخص و تعریف شده را در پیام خاصی نشان دهد.
(مرادی،۱۳۸۸،ص۲۱)
این شیوه بررسی که از اوایل قرن بیستم آغاز شده به دنبال شناسایی دقیق و موشکافانه دیدگاه ها و
ارزشهای فرهنگی، اخلاقی و اجتماعی موجود در پیام است که از سوی فرستنده ارسال شده و محقق
را بر آن می دارد تا مجموعه پیامهایی را که در یک کتاب ،سند،گزارش،پوستر،فیلم،سخنرانی سیاسی و
اجتماعی و… نهفته است.محقق در این پژوهش به بررسی منظم و عینی یک(پیام رسمی)و مکتوب می
پردازد تا ویژگیهای آن را درک کند. به همین منظور ابتدا پیامی را که انتخاب کرده است به صورت منظم کدگذاری و طبقه بندی می کند و سپس به تجزیه وتحلیل کمی آن می پردازد. این شیوه از بررسی در تحلیل هر نوع پیامی به کار گرفته می شود. (مرادی،۱۳۸۸،ص۲۲)
بر این اساس به منظور درک و برداشت صحیح و علمی از مفهوم روش تحلیل محتوا به ارائه تعریفی از
۱۶
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

آن می پردازیم. تعریف زیر که مورد توافق اکثر صاحب نظران و محققان علوم اجتماعی است از سوی ( برلسون)ارائه شده است:
تحلیل محتوا شیوه ای از پژوهش است که در این شیوه محقق به تشریح و بیان ((کمی))و((عینی)) محتوای((آشکار پیام )) می پردازد. (مرادی،۱۳۸۸،ص۲۳)
۲-۱-۲-سابقه و پیشینه تحلیل محتوا
در بررسی سوابق مربوط به تحلیل و بررسی محتوای پیام(اعم از کتبی یا شفاهی) تحلیل متون مذهبی و یا محرمانه سابقه ای طولانی در جهان دارد . پیشینیان پیامهای مهم و پیچیده ای که دارای معنی دو یا چندگانه و عمیق بوده و توضیحات بیشتری را برای درک و فهم می طلبیده،پس از بررسی دقیق و صبورانه و یا با شهود روحانی تفسیر می کردندو معانی متعددی را که یک پیام در پس ظاهر گفتار پنهان داشته ،آشکار می نمودند. این عمل را در اصطلاح((هرمنو تیک))یا تفسیر متن و مفاهیم کلیدی آن می پرداخت بدون آنکه دیدگاه ها و نظریه های خود ویا دیگران، در این تعبیر و تحلیل تاثیر گذارد. پس از آن نیز تفسیر انتقادی در متون ادبی و به تدریج در علوم دیگری نظیر اختر شناسی و تحلیل روانی مورد استفاده قرار گرفت. (مرادی،۱۳۸۸،ص۲۵) ترسیم تاریخ و پیشینه مدون تحلیل محتوا به شکل سازمان یافته و علمی به عنوان شیوه جدید پژوهش در حوزه علوم انسانی و رفتاری به تحلیل و بررسی دقیق محتوای پیامهای ارسالی از سوی وسایل ارتباط جمعی به اوایل قرن بیستم باز می گردد و امروزه به عنوان یک روش مستقل،مورد استقبال و حمایت صاحب نظران این حوزه از دانش بشری قرار گرفته است.(مرادی،۱۳۸۸،ص۲۶).

۱۷
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

۲-۱-۳-تعریف و مفهوم تحلیل محتوای کتاب درسی
تهیه و تامین محتوای آموزشی ( کتاب درسی) در کشور ما توسط نهاد های دولتی و به صورت متمرکز صورت می گیرد. از آنجا که در بهره گیری از متون درسی و تحقق اهداف آموزشی ،عوامل گوناگونی همچون خواستگاه ها و الزامات اجتماعی،ویژگی و خصوصیات فراگیران ،شرایط و امکانات آموزشی و کمک آموزشی مدارس و حتی ویژگی های انگیزشی ،تجربی و تخصصی معلمان تاثیر دارند،از این رو کتابهای درسی در کنار سایر عوامل مذکور در فرآیند آموزش نقش و جایگاه ویژه ای دارند. برهمین اساس تحلیل و بررسی محتوای کتاب درسی به تصمیم سازان،دست اندرکاران و برنامه ریزان کمک می نماید تا میزان نواقص و کاستی ها را به حداقل رسانند.همچنین بدیهی است که تناسب بین محتویات ،روشها و امکانات آموزشی موجب تحقق بیشتر اهداف آموزشی است. چنان چه معلمان قادر به نقد و تحلیل علمی محتوای آموزشی و تعیین نقاط قوت و ضعف آن باشند ،در انتخاب روش تدریس و ارزشیابی ،انتخاب فرصتهای جدید یادگیری ،تعیین تکالیف و فعالیتهای مکمل یادگیری و استفاده از مواد آموزشی و کمک آموزشی مکمل و مناسب و فراهم آوردن تمهیدات لازم،مانع از تاخیر و تعلل در دستیابی به اهداف رفتاری و آموزشی خواهند بود. لذا به منظور کسب مهارت و توانایی در انجام این مهم ضرورت آشنایی با فنون پژوهش و تحقیق به عنوان پیش نیاز و توانایی تحلیل و بررسی موشکافانه متون درسی تخصصی به پژوهشگر کمک می کندتا با استفاده از یک شیوه علمی و دقیق به تشریح و ارزیابی محتوای پیامهای موجود در متن درسی بپردازد. لازم به ذکر است که تحلیل محتوای یک کتاب درسی تنها به معنی تحلیل متن و نوشتار و کتاب نیست بلکه تحلیل می تواند سایر اجزای کتاب همچون تصاویر،جداول،پرسشها و فعالیتهاو… را نیز در برگیرد. (مرادی،۱۳۸۸،ص۱۱۵).
۱۸
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

شعبانی در تعریفی که از تحلیل محتوا کتاب درسی می کند به شرح زیر است:
شعبانی تحلیل محتوای کتاب درسی را یک روش علمی برای تشریح و ارزشیابی عینی و منظم پیامهای آموزشی می داند. (مرادی،۱۳۸۸،ص۱۱۶).
۲-۱-۴- تعریف خانواده
تعریف خانواده در طول زمان با تغییراتی همراه بوده است. از یک منظر خانواده عبارت است از:
((پیوند قانونی دو جنس مخالف بر پایه روابط پایا، تقدس مذهبی، روابط عمیق عاطفی که با نوعی
قرارداد اجتماعی و آثار مهم فرهنگی همراه است)) (, Engels 1973 , صص. ۱۷۱-۲۰۵) .
در این منظر، معنای اصلی خانواده همواره با یک قرارداد اجتماعی، پیوند حقوقی، اجتماعی و ازدواج
فرایندی است از کنش متقابل دو فرد که با عاطفی همراه می باشد. از منظری دیگر: ((شرایطی قانونی و
طی مراسمی تشکیل می شود و به طور کلی عمل آنان مورد پذیرش قانون قرار گرفته است))
Karlsson) 1963, ص.۳۱).
آنتونی گیدنز خانواده را گروهی از افراد می داند که با ارتباطات خویشاوندی مستقیماً پیوند یافته و
اعضای بزرگسال آن مسئولیت مراقبت از کودکان را برعهده دارند . پیوندهای خویشاوندی ارتباطات
میان افراد است که یا از طریق ازدواج برقرار گردیده، یا از طریق تبار است که خویشاوندان خونی
مادران، پدران، فرزندان دیگر، پدربزرگ ها و غیره را با یکدیگر مرتبط می سازد(گیدنز، ۱۳۸۳ ، ص۴).
۱۹
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

۲-۱-۵- خانواده در اسلام
قرآن کتاب آسمانی مسلمانان، نمونه کاملی از تعالیم و آموزش های لازم جهت زندگی انسان ها به شمار
می رود. درخصوص اهمیت خانواده به عنوان نمونه، خداوند چنین می فرماید: ((و من آیاته ان خلق
لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون)) و
باز یکی از آیات لطف الهی آن است که برای شما از جنس خودتان جفتی بیافرید که در کنار او آرامشی
یافته و با هم انسی گیرید و میان شما رأفت و مهربانی برقرار نمود و در این امر نیز برای مردم صاحب
فکر، دلایل علم و حکمت حق آشکار است. (قرآن کریم، سوره روم، آیه۲۱ ( اسلام خانواده را مظهر
انس، الفت و آرامش مرد و زن دانسته که هرکدام با توجه به حدود وظایف خویش نقش خاصی در
زندگی مشترک به عهده دارند. با توجه به عدم تشابه جسمی و روحی زن و مرد وظایف خاصی به
هرکدام محول گردیده است . تأمین هزینه زندگی زن به مرد واگذار شده است تا زن مجبور نباشد
جهت تهیه مایحتاج زندگی فشار زیادی را تحمل کند و بتواند مسئولیت اساسی خود یعنی تربیت
فرزندان و نسل آینده جامعه را به انجام برساند، این امر در حکم عدم اشتغال زن نمی باشد . زن آزاد
است در حد توان خود به کارهای خارج از خانه مشغول شود و در تأمین درآمد خود از استقلال کامل
برخوردار گردد. اما این مسئله نباید به بزرگ ترین دغدغه و مهم ترین مسئولیت او تبدیل گردد. گاتمن
۲۰
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

ابداع کرده است. وی معتقد است گرچه توانمندی ها و نقاط ضعف ازدوا جها تحت شرایط بحران های بیرونی از قبیل بیکاری یا مشکلات مالی تشدید می شود، ولی خود این بحرا نها به تنهایی عامل متلاشی شدن ازدواج نیست. مسائلی از قبیل روابط جنسی کم یا زیاد نیز تنها عامل نیست. حتی داشتن سازگاری و توافق در هر مورد نیز ملاک پایداری ازدواج و موفقیت آن نیست چون بسیاری از ازدوا جها ی سعادتمند نیز نارضایتی را تجربه می کنند، آن چه مهم است، توافق بر سر آن چه قابل قبول است، می باشد(کاظمی، آقامحمدیان شعرباف، مدرس غروی، بهروز، ۱۳۹۰،ص۷۴) شواهد موجود در بررسی تاریخی پدیده خانواده نشان می دهد ؛که اولین نهاد اجتماعی و مهم ترین واقعه در مسیر زندگی انسان خانواده بوده است. هم چنین این پدیده یکی از مراسم دینی به شمار می رفته است. و با ظهور ادیان مختلف، تحولاتی در وضع خانواده به وجود می آمد. (نجاتی ،۱۳۷۴،ص۳۷)
با ظهور دین اسلام، اساس و بنیان های گذشته متحول شد و بنیان اجتماع بشر بر پایه خانواده قرار
گرفت. در اسلام، شکل گیری سیستم خانواده معلول همسرخواهی انسان است. از دیدگاه قرآن،
همسرخواهی بر اساس فطرت انسان صورت می گیرد. در وجود انسان زمینه ای از مودت و رحمت
وجود دارد که بروز و ظهور آن فقط با شاکله خانواده امکان پذیر است. ( بهشتی،۱۳۸۵،ص۷۰)
۲-۱-۶-عوامل مؤثر بر تحکیم روابط خانواده
تحکیم روابط خانواده، به دو دسته عوامل برون خانوادگی و درون خانوادگی بستگی دارد:
۲-۱-۶-۱- عوامل برون خانوادگی
۲۱
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

این عوامل به طور کلی در سه محدوده فرهنگ و محیط اجتماعی؛ اقتصاد جامعه و خانواده های طرفین خلاصه می شود. (عبدالغنی، غلامپور، ۱۳۸۸ ،ص۹۳)
الف( فرهنگ و محیط اجتماعی
روابط انسان، انعکاس آموخته های پیرامونی اوست. فرهنگ و نحوه زیست هر فرد، اولین عامل مؤثر
در روابط او می باشد، به طوری که از رفتار یک جامعه می توان وضعیت فرهنگی و محیط رشد
مردم را ارزیابی کرد. از این روست که هنجارهای رفتاری در اقوام و ملیت های مختلف، متفاوت
است. روابط اعضا در خانواده نیز، متأثر از ادبیات محیط و آموخته های غیرمستقیمی است که از
اطراف دریافت می شود. صبوری، مدارا، حفظ عفت، پا یبندی به خانواده و همسر، یا پرخاشگری،
عدم سازش، طغیان گری و بی بندوباری از ویژگی هایی است که خانواد ه ها تا حدود زیادی از
محیط خود می آموزند. (عبدالغنی، غلامپور، ۱۳۸۸ ،ص۹۴)
امروزه یکی از عواملی که به صورت غیر مستقیم بر روابط اعضای خانواده تأثیر می گذارد، ارتباطات
مجازی است. از آن جا که شیوه کنترل از بالا((filtering، معمولاً به آسانی خنثی می شود، بهترین راه
تربیت خانواده، ترویج فرهنگ استفاده و معقول از رسانه هاست؛ هر چند که هر روزه اخباری درباره آثار
نامطلوب مناسب تلویزیون، رایانه و اینترنت به سلامت روانی و جسمانی افراد منتشر می شود، البته
۲۲
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

تاکنون راه کار مناسبی برای ترویج استفاده مناسب از رسانه ها ارایه نشده است. در هر حال،
استفاده از رسانه ها در بعد کمّی و کیفی باید تعدیل و مهار شود؛ مثلاً برنامه ریزی زمانی معینی برای
استفاده اعضای خانواده از رسانه با توافق اعضای آن تدوین گردد. از لحاظ کیفی نیز لازم است بر
اساس ارزش های دینی، اخلاقی و بومی، ملا کها و مرزهایی برای استفاده از برنامه ها تعیین شود و
متناسب با مراحل تحول، برنامه هایی در اختیار فرد قرار گیرد. در سنین نوجوانی و جوانی که معمولاً
افراد به درک عقلانی و انتزاعی می رسند، تبیین و توجیه ملا کهای مطلوب و نامطلوب بودن برنامه ها،
برای آن ها ضروری است. در مجموع برای استمرار ارزش های دینی و اخلاقی در بین انسان ها، راهی
به جز تحکیم خانواده نداریم. خانواده در معرض حملات و یورش های بسیاری قرار دارد. با این
وجود باید مشکلات را اداره کرد، خانواده باید اختیار خویش را در دست گیرد. بی تردید خانواده
مصرف کننده و منفعل، مسیر نابودی را طی می کند. باید بین خانواده و توسعه، تعامل برقرار کرد و
ارزش های دینی، اخلاقی و انسانی حاکم بر خانواده ها را حفظ و تقویت نمود. عبدالغنی ،غلامپور، )به نقل از ساروخانی ، ۱۳۸۸ ،ص۹۳ (
بنابراین، یکی از عوامل مؤثر در تحکیم روابط خانواده، داشتن محیطی سالم و هدایتگراست. تأکید اسلام
بر طهارت محیط، حفظ حدود الهی در جامعه و صیانت از فرهنگ اجتماعی از طریق امر به معروف و
نهی از منکر، به دلیل تأثیر قهری مفاسد بر فرد و خانواده است. این نکته مهم از آیه)) کریمه کنتم خیر
۲۳
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

امهٍ اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر)))قرآن کریم ، آل عمران، آیه ۱۱۰( به دست می آید که خداوند، امت اسلامی را به شرط امر به معروف و نهی از منکر، بهترین امت می نامد، زیرا اصلاح محیط از وظایف واجب مسلمانان است. (عبدالغنی، غلامپور، ۱۳۸۸ ،ص۹۵)
ب( اقتصاد جامعه
از دیگر عوامل خارجی مؤثر در روابط خانواده، اقتصاد کلان در جامعه است. از آ نجا که میزان درآمد خانواده و رفاه نسبی مردم، متأثر از اقتصاد عمومی است، همه شئون خانواده، تحت تأثیر این جریان خواهد بود. اقتصاد ضعیف،خانواده های فقیر درپی دارد و روابط در خانواده فقیر با خانواده ثروتمند متفاوت است. در خانواده های فقیر، تلاش پدر به تنهایی جوا بگو نیست و مادر هم مجبور به کار در خارج از منزل است و گاه فرزندان نیز وارد بازار کار می شوند. این تلاش همگانی، اگر همراه با فرهنگ اشتغال جمعی نباشد و مادران و پدران نسبت به تنظیم روابط عاطفی با یکدیگر و فرزندان توجه نداشته باشند؛ و در صدد جبران برنیایند، در فرهنگ روابط اعضا تأثیر منفی خواهد گذاشت و موجب ایجاد فاصله و تنهایی می گردد. این نکته از مسائل مهم مورد ابتلای مادران شاغل در سراسرجهان است، زیرا اشتغال مادران و جدایی آنان از کودکان در سنین مختلف،از عواملی است که به انحای مختلف در روان کودک و تعادل رفتاری وی مؤثر می باشد. از دیدگاه بسیاری، سپردن کودکان به سازمان های خاص، آن هم در زمانی که کودک بیشترین نیاز را به مادر دارد، موجب بروز نابسامانی های روانی خاصی در بزرگ سالی می شود. (ساروخانی ،۱۳۷۹،ص۱۷۳)لذا این مسأله، از موضوعات مهم روا نشناختی و جامعه شناختی روابط عاطفی آ نها با اعضای خانواده اثر می گذارد و هر قدر نظام جدید خانواده تغییر شکل پیدا می کند.
۲۴
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

روابط عاطفی ضعیف تر می شود(فرجاد،۱۳۶۳،ص۱۵)
ج( خانواد ههای طرفین
در خانواد ههای شرقی، از جمله ایرانی، خانواده جدید از خانواد ههای ماقبل والدین(زن و شوهر(
بریده نمی شود و همیشه یک وابستگی عاطفی و امدادی با آنان را حفظ می کند. پدران و مادران هم
چندان رضایتی در استقلال کامل زوج جوان ندارند. از این رو، گاه با دخالت های دلسوزانه خود زمینه
اختلاف میان زوج جوان را فراهم می آورند. این ارتباطات گرچه از حیث روانی مطلوب است، اما چنا
نچه به افراط کشیده شود، مخرب خواهد بود. تفریط در این روابط هم آسیب زننده است، زیرا زوج
های جوان تا مدت ها پس از ازدواج، نیازمند راهنمایی و توجه والدینشان می باشند و حذف حضور
بزرگان به طور مطلق در تحکیم روابط اولیه زوجین، تأثیر منفی دارد. در تربیت فرزندان و رابطه والدین
جدید با آنان نیز، حضور خانواده های ماقبل به عنوان مادربزرگ و پدربزرگ مفید است. البته حضوری
معتدل، به نحوی که به نقش والدین اصلی لطمه نزند. این حضور در بسیاری ازمواقع، از سردی روابط
و پراکندگی اعضا ممانعت می کند. به همین سبب خانواده های گسترده در گذشته و حال، از بسیاری آسیب های خانوادگی درامان بوده و هستند و میزان طلاق در آنان بسیار پایین است. (عبدالغنی،غلامپور،
۱۳۸۸،ص۹۶) اسلام بر ادامه رابطه فرزندان با خانواد ه های ماقبل تأکید دارد.

۲۵
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

و آن را مایه برکت می داند. احترام به والدین، سرپرستی و نگهداری بزرگسالان و تأمین آ نها و همچنین وجود نفقه پدر، مادر، مادربزرگ و پدربزرگ از سفارشات اکید ائمه است. (عبدالغنی،غلامپور،
۱۳۸۸،صص۹۷-۹۶).خداوند در قرآن کریم، تکریم والدین را در چندین مورد توصیه می کند:
۱-احسان به پدر و مادر، وصیت خداوند است: و وصینا الانسان بوالدیه حسناً ( قرآن کریم،عنکبوت ،آیه ۸)
۲-بعد از شکر خداوند، والدین را شکرگزاری کنید: و وصینا الانسان بوالدیه… ان
اشکرلی و لوالدیک و الی المصیر(قرآن کریم،لقمان،آیه ۱۴)
۳-احسان به پدر و مادر، سفارش قرآن بعد از سفارش به پرستش خدا است: واذ
اخذنا میثاق بنی اسرائیل لاتعبدون الاّ الله و بالوالدین احساناً و ذی القربی(قرآن کریم،بقره،آیه ۸۳)
روشن است که احسان، مرتبه ای بالاتر از احترام و اطاعت است. در مکتب اسلام، احترام به هر
بزرگتری وظیفه است و اطاعت از هرکس که به انسان خدمتی کرده، از ادب و اخلاق شمرده می شود، اما والدین جایگاه احسان را دارند، نه فقط احترام و اطاعت را.
۴- اطاعت از والدین، مگر در امر آنان به شرک: و ان جاهداک لتشرک بی ما لیس
لک به علم، فلا تطعهما؛ ( قرآن کریم،عنکبوت ،آیه ۸) اگر والدین بکوشند تا به من )خداوند( از روی
جهل شر ک ورزی، از امر آن ها اطاعت مکن .
۲۶
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

۲- ۱-۶-۲- عوامل درون خانوادگی
عوامل درون خانوادگی در تحکیم روابط، بسیار متعدد است. چنان که به طور مبسوط خواهد آمد،
تفکیک امور حقوقی و اخلاقی در خانواده، بسیار مشکل است، زیرا همهرفتارها و برخوردها در
روابط اعضا نقش دارد. خانواده، حقوقی ترین و حساس ترین فضای اجتماعی است. در این
مجموعه، روابط باید پایدار و دائم باقی بماند. بنابراین، هیچ امری نباید موجب تضعیف آن شود. در
یک دسته بندی کلی می توان عوامل مؤثر بر تحکیم روابط در درون خانواده را چنین برشمرد: (عبدالغنی،غلامپور، ۱۳۸۸،ص۹۷)
الف. توجه به جایگاه خانواده
درک موقعیت و جایگاه خانواده از سوی اعضا، اولین گام در تنظیم روابط است. هر یک از افراد باید
به هدف اصلی خانواده که سکونت اهل آن است، توجه داشته باشد و در جهت تأمین آن تلاش کند
و خواسته ها و توقعات خود را به سمت آن هدف سوق دهد. نگاه قرآن به خانواده، نگاه به چند نفر
به قصد هم زیستی زیر یک سقف، نیست. قرآن، خانواده را نظامی جامع و در مسیر کمال می بیندو
بالقوه آن را یک مجموعه متعالی برای تأمین اهدافی مقدس می انگارد که برای به فضیلت رساندن آن
برنامه ریزی می کند و جایگاه حقوقی و وظایف افراد را با این ویژگی تعیین می نماید.
۲۷
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

(عبدالغنی،غلامپور،۱۳۸۸،ص۹۸)آیات ذیل به این ویژگی خانواده مؤمن اشاره دارد:
ویژگی اول؛ والذین یقولون ربّنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قره اعین و اجعلنا للمتقین اماماً ؛( قرآن
کریم،فرقان،آیه ۷۴) و کسانی اند که می گویند، پروردگارا، به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که
مایه روشنی چشمان ]ما[ باشد و ما را پیشوای پرهیزگاران گردان .خداوند در سوره فرقان، دوازده
ویژگی برای عبادالرحمن نام می برد. در یازدهمین ویژگی، به توجه خاص مؤمنان به خانواده
و فرزندان اشاره می نماید. طبق آیه مبارکه، آن ها تنها به ابراز احساسات اکتفا نمی کنند، بلکه برای
خانواده خویش دعامی کنند. بدیهی است که منظور این نیست که تنها در گوشه ای بنشینند و دعا
کنند؛ بلکه دعا دلیل شوق و عشق درونی شان به این امر است و رمز تلاش و کوشش. مسلماً چنین
افرادی آ نچه در توان دارند، در تربیت فرزندان و همسران و آشنایی آ نها به اصول و فروع اسلام و را ههای حق و عدالت، فروگذار نمی کنند.(مکارم شیرازی،تفسیر نمونه ،ج ۱۵،ص۱۶۷٫) در پایان آیه که می فرماید:
و اجعلنا للمتقین اماماً ، دعایی بسیار متعالی برای جمع خانواده می کند و نمی فرماید: واجعلنی
للمتقین اماماً و امامت و رهبری امت را برای خود و اهل بیت خود می خواهد. به طور مسلّم، این
دعا خودسازی و آمادگی آنان برای الگو شدن در میان امت را می طلبد. در حقیقت، مؤمن با یک
برنامه دراز مدت، خود و خانواده خود را تربیت می کندتا به عالی ترین مرتبه از بندگی یعنی جایگاه
۲۸
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

عبادالرحمن (مؤمنان ممتاز(دست یابند. .(مکارم شیرازی،تفسیر نمونه ،ج ۱۵،ص۱۶۷٫)
ویژگی دوم؛ و وصینا الانسان بوالدیه احساناً، حملته امه کرهاً و وضعته کرهاً و حمله و فصاله ثلاثون شهراً حتی اذا بلغ اشدّه و بلغ اربعین سنه قال رب اوزعنی ان اشکر نعمتک التی انعمت علیّ و علی والدیّ و ان اعمل صالحاً ترضیه و أصلح لی فی ذریّتی انّی تبت ال کی و انّی من المسلمین )).( قرآن کریم،احقاف، آیه ۱۵)
آیه فوق، رابطه سه نسل با یکدیگر را بیان می کند. خداوند انسان را به احسان والدین سفارش می کند و برای توجه دادن به فرزند، رنج مادر در سال های حمل، زایمان و شیردهی )سی ماه( را یادآور می شود
تا این که نسل دوم به چهل سالگی )سن کمال(می رسد و از خداوند توفیق شکر نعمت های الهی نسبت به خود و والدینش را می خواهد و برای فرزندانش )نسل سوم( دعا می کند که صالح باشند و مورد رضای خالق قرار گیرند. تربیت جامع قرآنی، در این آیه مشهود است. (عبدالغنی،غلامپور،۱۳۸۸،ص۹۹)
طبق آیه مبارکه، مسلمان باید خود، ریشه خود و نسل بعد از خود را به خداوند وصل کند و از او
برای اصلاح همگان کمک بطلبداین جامعه مطلوب قرآنی است که در آن پیوستگی نسلها با محوریت
عبودیت و خداجویی حفظ می شود و هرکس با رشته محبت و وفا، به دو نسل قبل و بعد خود وابسته
می شود. (عبدالغنی،غلامپور،۱۳۸۸،ص۹۹)

۲۹
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

امام سجاد در دعایی که به یکی از دوستان خود تعلیم داد، فرمود: ربّ لاتذرنی فرداً و انت خیرالوارثین،
و اجعل لی من لدنک ولیاً یرثنی فی حیاتی و یستغفرلی بعد موتی واجعله لی خلقاً سویاً و لاتجعل
للشیطان فیه نصیباً، اللهم انی استغفرک و اتوب ال کی، انک انت الغفور الرحیم؛) مجلسی ،بحار
الانوار،ج۸، ص۵۴۴)پروردگارا، مرا تنها مگذار و تو بهترین وارثانی. برای من از جانب خود فرزندی
قرار ده که در زندگی وارث من باشد و بعد از مرگم، برایم طلب آمرزش کند و او را از نظر خلقت،
سالم و هماهنگ گردان و برای شیطان، در او بهر های قرار مده. خدایا! از تو طلب آمرزش وارثانش از
خداوند طلب مغفرت، خلقت نیکو، دوری از شیطان و زیبایی ظاهر و باطن می کند. ضروری است که
اهل خانه به این پیوستگی عاطفی و الهی توجه داشته باشند و خود را در خدمت اعضا بدانند، نه
طلبکار. چنا نکه اشاره شد، خدمت به دیگران، دعا در حق آنان و رعایت اخلاقیات را وظیفه خود و
حق آنان دانسته، نه لطف و مرحمت نسبت به آ نها. حاکمیت این فرهنگ قرآنی، به طور مسلّم در
تحکیم و تحسین روابط خانواده مؤثر خواهد بود. (عبدالغنی،غلامپور،۱۳۸۸،صص۹۹-۱۰۰)

ب( مسأله سرپرستی خانواده
از نظر حقوقی وقتی خانواده به عنوان کوچک ترین واحد اجتماع تشکیل شدسرپرست می خواهد.
۳۰

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

اصولا از نظر اسلام هر اجتماعی که تشکیل می شود به سرپرست نیاز دارد. از آ نجا که سلامت
زندگی اجتماعی منوط به سلامت محیط خانواده است اسلام عنایت خاصی دارد که بنیان خانواده
درست پی ریزی شود. و دوام پیدا کند، بدین لحاظ برای خانواده سرپرست تعیین کرده است.
(عبدالغنی،غلامپور،۱۳۸۸،ص۱۰۰). خداوند متعال در آیه ۳۴ سوره نساء که می فرماید: ((الرجال قوامون
علی النساء)) با نسبت دادن قوامیت به مردان، فصل حقوقی وسیعی را در کانون خانواده می گشایدو
تکلیف سنگینی بر دوش مردان می گذارد. در تفسیر این معنا، دو محور مورد بحث است: ۱٫ وظایفی که
طبق آیه مربوطه برای مردان تعیین می شود؛ ۲٫ جایگاه و موقعیتی که مرد بر حسب این وظیفه در خانه
کسب می کند و محدوده ولایت و اختیارات اوست.(عبدالغنی،غلامپور،۱۳۸۸،ص۱۰۰)
در محور اول، اختلافی وجود ندارد و همگان مرد را موظف به انجام اموری چون تأمین نفقه خانواده،
مراقبت و حمایت همه جانبه از خانواده می دانند. اما در محور دوم، اختلافاتی که ناشی از تعبیر
مفسران از کلمه قوام است، وجود دارد. آیه کریمه، با دو عبارت بما فضّل الله بعضهم علی بعض
وبما انفقوا من اموالهم ، تقریباً دو دلیل یا دو مصلحت برای قوامیت مرد ذکر می کند. با این وجود،
تفسیر این دو عبارت و برداشت های دیگر از آیه، زمینه تعابیر چندگانه ای را فراهم می کند که ذیل

۳۱
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

تفسیر آیه در منابع ذکر شده است. اما نتیجه اختلافات و مباحث در مجموع آن است که صاحب
نظران در قوامیت مردان در خانواده در دو امر اشتراک نظر دارند: قوامیت مرد، در حد وظیفه مندی
او در خانواده؛ یعنی ریاست خانواده، در حد فراهم آوردن زمینه حفظ و تعالی آن بر حسب مصلحت
خانواده است و به هیچ وجه، تحکم، زورگویی و قلدری را برای او تجویز نمی کند. در حقیقت،
حاکمیت یا حکومت و ریاست مرد را می پذیرد، نه تحکم و دیکتاتوری. گرچه برخی برتری جسمی یا
حتی عقلی مردان را ملاک مکلف شدن آنان از جانب خداوند در امر ریاست خانواده می دانند، اما
هیچ یک این برتری را به معنای برتری حقیقی، یعنی افضلیت ذاتی مرد نزد خداوند و مأجور بودن
بیش از زن را قبول ندارند. اگر طبق آیه قرآن، قوامیت در خانواده به مرد سپرده می شود، این
مسئولیت تفسیری شخصی یا تاریخی را بر نمی تابد تا حاکمیت مرد بر خانواده، طبق سلیقه
فردی صورت گیرد؛ بلکه این ریاست صرفاً سمتی است که وظایف بسیار مهمی را بر عهده مرد می
گذارد. اولین وظیفه مرد، برپایی و رعایت اصل معروف در خانواده است؛ یعنی قبل از آ نکه مسئولیت
قوامیت بر زنان را بپذیرند،(عبدالغنی،غلامپور،۱۳۸۸،صص۱۰۰-۱۰۱) مأمور به فرمان قل امر ربی
بالقسط ؛ )قرآن کریم،اعراف آیه ۲۱)
و کونوا قوامین بالقسط )قرآن کریم،نسا آیه ۳۴) می باشند و مهم آن است که برپایی قسط در خانواده
۳۲
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

توسط مردان، حداقل وظیفه آنان در برقراری روابط در خانواده خواهد بود و باید آن را تا حد متعالی
از حسن معاشرت ، تعالی بخشند. این مدیریت، فخر معنوی نیست، بلکه یک کار اجرایی است و این
چنین نیست که آن کس که رئیس یا مسئول شد و قیم و قوام شد، به خدا نزدیک تر باشد، آن فقط
یک مسئولیت اجرایی است( جوادی آملی،۱۳۶۹،ص۳۶۷)
سپردن این وظیفه به مردان، نه به دلیل بالاتر بودن شخصیت انسانی آنهاست و نه به سبب امتیاز آ نها
در جهان دیگر، زیرا آن صرفاً بستگی به تقوا و پرهیزگاری دارد. همان طور که شخصیت انسانی یک
معاون از یک رئیس ممکن است در جنبه های مختلفی بالاتر باشد، اما رئیس برای سرپرستی کاری که
به او محول شده، از معاون شایسته تر است. بنابراین، اگر اسلام به زن دستور تمکین و به مرد اختیار
سرپرستی می دهد، تنها بیان وظیفه است و هیچ یک نه معیار فضیلت است، نه موجب
نقص….(عبدالغنی،غلامپور،۱۳۸۸،صص۱۰۱-۱۰۲)
نظام آفرینش استعدادهای متقابل و متخالف می طلبد و این تفاوت هم، برای تسخیر دو جانبه و
متقابل است، نه تسخیر یک جانبه، و این تسخیر نشانه فضیلت نیست، بلکه معیار فضیلت در چیز
دیگر است که آن تقرب الی الله است. ( مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۳۶۵)
در این جا با پرهیز از بحث های اجتماعی درباره این موضوع، بیان این نکته مهم است که در هر
۳۳
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

صورت، زندگی انسان باید در چارچوب مدون و مشخص، با تعیین دقیق وظایف، حدود، تکالیف و اختیارات اداره شود. در محدوده خانواده که کوچک ترین واحد جامعه است، باید بر حسب
استعداد، روحیات و ظرفیت افراد، تقسیم وظایف شود. خداوند این تقسیم بندی را در خانواده با
واگذاری ریاست آن به مرد و تمکین به زن قائل شده است که گرچه به ظاهر جانب مردان را گرفته
است، لکن در یک نظام جامع حقوقی، با ملاحظه همه جوانب و نتیجه نهایی، عدالت به طور دقیق
رعایت شده است، به شرط آن که مرد و زن در محدوده الهی گام بردارند. خانواده محفلی روحانی
است که اگر همه اعضا متعهد به انجام وظیفه و رعایت حقوق دیگران باشند، به تجلی گاه اراده حق،
مظهر یگانگی و توحید عملی تبدیل خواهد شد. ( غلامپور،عبدالغنی،۱۳۸۸،ص۱۰۲)
حسن معاشرت مرد با زن، تمکین و مدارای زن، تربیت فرزندان، اطاعت فرزندان و…، همان هدف
کلی از خلقت که طبق آیه و ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون (قرآن،ذاریات ،آیه ۵۶)را در این
فضای ملکوتی محقق خواهد کرد. زن در چنین محیطی می تواند در سایه جهاد اکبر)حسن التبعل(،
زمینه تعالی خود، تربیت فرزندان و نسل های توحیدی را فراهم آورد. (عبدالغنی،غلامپور، ۱۳۸۸،ص۱۰۲)

۳۴
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

نقشهاست زن و مرد مسلمان، در سایه ازدواج، پیمان وحدت بسته اند و دست بیعت بر ایجاد محیطی
سرشار از تفاهم و رشد داده اند. آنها بنیان گذار یک خانواده و یک نسل انسانی هستند. لازمه دست
یابی به این هدف مقدس، آن است که در یک نظام صحیح، موقعیت هر فرد طراحی و تعیین شود و
بپذیرد که نسبت به دیگری حقوقی دارد و در قبال آن وظایفی را متعهد می شود. مرد، همسر و پدر
خانواده است و حق همسری و پدری دارد و باید حقوق او در جایگاهش رعایت شود. زن نیز
همسر و مادر خانواده است و باید حقوق او نیز در هر دو جایگاه محفوظ باشد. در این میان،
انتظارات افراد از یکدیگر برحسب نقش ها تعدیل می شود. فرزندان باید پدر را در جایگاه پدری
باور کنند، نه خدمت گزار و مادر را نیز در جایگاه مادری باور کنند، نه خدمتکاری با محبت وسخت
کوش همسران نیز باید موقعیت یکدیگر را در نظر داشته باشند. البته همکاری و کمک به دیگری در
خانواده، به معنای تزلزل یا جابه جایی نقشها نیست و اختلاف سلیقه هم امری پذیرفته است. در
خانواده قرآنی، پدرسالاری، مادرسالاری یا فرزندسالاری معنا ندارد. همه تابع حق و عدالت اند.
(عبدالغنی،غلامپور، ۱۳۸۸،ص۱۰۳)
د( محبت زن و شوهر
۳۵
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

عشق و علاقه بین زن و شوهر، مطلوب اسلام و از نظر قرآن کریم از نشانه های خداوند متعال است:
و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا إلیها و جعل بینکم موده و رحمه(قرآن
کریم،روم،آیه ۲۱) و از نشانه های او این است که همسرانی از )جنس( خودتان برای شما آفرید، تا
بدا نها آرامش یابید، و در بین شما دوستی و رحمت قرار داد علاوه بر این که این محبت و دوستی
یک ارزش است، اهل بیت انتظار دارند که زن و شوهر تلاش کنند، این عشق پاک افزایش یابد.
(عبدالغنی ،غلامپور،۱۳۸۸،ص۱۰۳)
امام صادق در این باره می فرماید: ما اظن رجلا یزداد فی الایمان خیرا الا ازداد حبا للنساء؛) اصول
کافی،جلد۵،ص ۳۲۰). گمان نمی کنم. مردی افزایش در ایمان پیدا کند مگر این که محبتش نسبت به
زنان بیشتر شود. بدیهی است که مؤمن دائم می کوشد تا ایمان خود را قوی تر کند. راجع به محبت
زن و شوهر، پیامبر اکرم می فرماید: ان من خیر نسائکم الودود؛ بهترین زنان شما، کسی است که
شوهر خود را دوست داشته باشد. در حدیث دیگر پیامبر اسلام می فرماید:
ما یعدل الزوج عند المرأه شیء از دیدگاه زن، هیچ چیز به اندازه شوهر ارزش ندارد این محبت زن و
شوهر جزء محبتهای خدایی است. و هر چه بیشتر شود بهتر است. ؛) اصول کافی،جلد۵،ص ۶۶۰(
۳۶
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

۲-۲- پیشینه تحقیق
به طورکلی، مطالعات و تحقیقات گسترده ای در زمینه چگونگی بازنمایی نقش های جنسیتی در کتاب های درسی در ایران و سایر نقاط جهان انجام گرفته است)صداقت و زاهد ۱۳۷۴ ، مجتهدی ۱۳۸۱ ، رضوی و نظرعلی ۱۳۸۵ ، شیخاوندی ۱۳۸۵ ، حجازی ۱۳۸۵ ، فروتن ۱۳۸۹ ، ویتزمن و همکاران ۱۹۷۲ ، هیگینس و شعارغفاری ۱۹۹۱، کورتنهاس و دمارست ،۱۹۹۳ ،اونس و داویس ۲۰۰۰،گودن و گودن ،۲۰۰۱ آندرسون و همیلتون ۲۰۰۵ ، لی و کولینز).
با این همه، مطالعات و تحقیقاتی که به طور خاص ومنحصراً بر روی بازنمایی اشتغال زنان در کتاب های درسی مدارس در ایران و جهان صورت گرفته انددر هر حال، اساسی ترین الگو در نتایج اغلب این تحقیقات، این واقعیت است که بازنمایی نقش های جنسیتی در کتاب های درسی بیش از آنکه مبتنی بربی طرفی(( جنسیتی))) وایتلی ۱۹۶۶ ( باشد،متأثر از (سوگیری جنسیتی) (ساندرلاند وهمکاران ۲۰۰۱) است. مطابق این تحقیقات، زنان عمدتاً در قالب نقش های سنتی و انجام فعالیت های خانگی، ولی مردان بیشتر در قالب نقش های غیر سنتی و انجام فعالیت های خارج از خانه به تصویر کشیده شده اند. گودن(۲۰۰۱) با تجزیه و تحلیل تطبیقی تحقیقات انجام شده بر روی کتاب های درسی طی دهه های ۱۹۹۰ و۱۹۸۰ ،۱۹۹۷۰ نتیجه گیری می کنند که سوگیری های جنسیتی در این کتاب ها به طور چشمگیری کاهش یافته است.

۳۷
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

در ایران نیز، مقایسه نتایج تحقیقات هیگینس و شعارغفاری ) ۱۹۹۱) وافشانی و همکاران) ۱۳۸۸(
مبین این واقعیت است که انتساب نقش خانه داری به زنان کاهش یافته وترسیم زنان در نقش
های حرفه ای و تخصصی افزایش پیدا کرده است. با این همه، مطالعات جدید نشان می دهند.
که علی رغم این پیشرفت های اخیر، سوگیری های جنسیتی کماکان در بسیاری از کتاب ها ی درسی مشاهده می شود.
به عنوان مثال، نتایج بررسی صادقی جعفری) ۱۳۸۷ ( بر روی وضعیت زنان در ادبیات کودکان ایران طی سال های ۱۳۵۸ تا ۱۳۸۴ نشان داد که کلیشه های جنسیتی و نگرش های سنتی نسبت به زنان در این کتاب ها کماکان وجود دارد.
ساوزرن در سال ۲۰۰۶ به موضوع های خانوادگی از جمله ازدواج علاقه مند شده و برای این منظور نشریه ی Family Journal را جهت بررسی انتخاب نموده ودر پژوهشی با عنوان (موضوعات
مربوط به مشاوره ازدواج و خانواده : تحلیل محتوای Family Journalبه تحلیل محتوا و تجزیه و تحلیل موضوع های مقاله ونقد وبررسی کتاب در این نشریه پرداخت . هدف دیگر این پژوهش این بوده است که مشخص کند گرایش موضوعی مطالب ای نشریه در ۵۲ شماره آن یعنی از اولین شماره انتشار آن در سال ۱۹۹۳ تا اکتبر ۲۰۰۵ چه تغییرات و نوساناتی داشته است.
دکتر سهیلا هاشمی،ودکتر مهرناز شهرآرای، مقاله ای تحت عنوان بررسی باورها و ارزش های دانش آموزان، خانواده
۳۸
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

و کتاب های درسی دربار ه ی تساوی جنسیت انجام داده اند هدف از این مطالعه، بررسی باورها و ارزش های خانواده و کتابهای درسی در خصوص موضوع جنسیت و نقش آن در چگونگی بازنمایی و حل مسئله ی تساوی جنسیت از سوی دانش آموزان است به همین منظور، به روش مصاحبه ی نیمه ساختا ر یافته با ۱۸ دانش آموز پایه سوم دبیرستان و پیش دانشگاهی و خانواده ی آن ها و نیز به وسیله ی تحلیل محتوای کتاب های درسی رشته ی علوم انسانی ۲۴ کتاب درسی دوره ی دبیرستان و پیش دانشگاهی، داده هایی در خصوص موضوع جنسیت جمع آوری شدبا این هدف، محتوای کتاب های درسی با محوریت سه موضوع اصلی مورد تحلیل قرار گرفته است:
۱) ویژگی های زن؛ ۲) نقش زن؛ و ۳) الگوهای زن.
ویژگی های زن
در کتاب بینش اسلامی دوره ی پیش دانشگاهی، زن، عاطفی و منشأ همه نوع فداکاری در راه همسر و فرزندانش تصویرشده است. نقش زن در خانواده در کتاب جامعه شناسی دوم دبیرستان، با برجسته کردن نقش پدر خانواده در ایجاد اعزاز و اکرام و نیز فرصت ها و موقعیت های شغلی برای فرزندان، به نوعی بر اقتدار و نفوذ مرد خانواده تأکید شد ه است. نقش زن در جامعه کتاب جامعه شناسی سال دوم دبیرستان به تغییر نقش های خانوادگی به واسطه ی حضور بیش تر زنان در بازار کار،
حرکت آنان در جهت شکل دهی تشکل های مختلف به منظور ارتقای جایگاه خود، و افزایش سهم
زنان از مزایای اجتماعی اشاره کرده است .
۳۹
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

احمد رضا نصر اصفهانی – رحمت الله محمدی – فاطمه بهجتی اردکانی- مریم فاتحی زاده تحت عنوان مقاله ای به نام دیدگاه دانش آموزان دبیرستانی نسبت به سهم اولیا مدارس و کتب درسی در پرداختن به مسایل خانوادگی پرداختند.
این پژوهش درصدد این موضوع بود که از دید دانش آموزان ۴ عامل آموزشگاهی مدیر، دبیر،مشاور ،مربی پرورشی و کتابهای درسی تاچه حد به مسایل زندگی خانوادگی در دبیرستان می پردازند.
این تحقیق توصیفی تحلیلی بود و جامعه آماری آن را دانش آموزان دختر سال سوم متوسطه در سه شهر یزد – اردکان- میبد- تشکیل می دهد . با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی چند مرحله ای
متناسب با حجم دانش آموز از جامعه ۲۱۰ انتخاب گردید وبرای جمع آوری داده ها از یک پرسش نامه محقق ساخته شده شامل ۴۶ سوال به سبک لیکرت و ۵ سوال باز پاسخ استفاده شد. داده ها در دو
سطح آمار توصیفی و استنباطی تجزیه و تحلیل شد.یافته های حاصل از پژوهش مشخص نمود که
نقش عوامل آموزشگاهی در آموزش مسایل خانوادگی از نظر دانش آموزان کمتر از سطح متوسطه می
باشد . البته نقش این عوامل به نظر آنها یکسان نبوده بیشترین تاثیر مربوط به مدیران و کمترین تاثیر
مربوط به نقش دبیران بوده است. بر اساس این یافته ها نتیجه گیری می شود که عملکرد دبیرستانها در
آموزش مسایل زندگی خانوادگی از دید دانش آموزان کمتر از حد مورد انتظار بوده و لازم است برنامه
ها و کتابهای آموزشی و پژوهشی برای آموزش مسایل زندگی خانوادگی برای دانش آموزان تدارک دیده شود.
۴۰
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

بررسی کیفیت برگزاری کلا سهای دوره ی آموزشی طرح خانواده سالم”، تنها مطالعه ای است که در قالب یک نظرسنجی در ارتباط با طرح خانواده سالم، توسط محمدرضا اسکندری تربقان در سال ۱۳۸۷ انجام شده است. هدف از انجام این نظرسنجی بررسی نظرات شرکت کنندگان در دوره آموزشی طرح ((خانواده سالم ))در خصوص کیفیت برگزاری کلا سهای این دوره است. روش انجام این نظرسنجی به روش پیمایشی بوده و اطلاعات از طریق پرسشنامه جمع آوری شده است. جامعه آماری این پژوهش را کلیه شرکت کنندگان در دوره آموزشی خانواده سالم که شماره تلفن یا آدرس آنان از سوی اداره کل سلامت ارائه شده، تشکیل می دهند مهم ترین یافته های این نظرسنجی عبارتند از:
-میانگین به دست آمده برای سن کل حجم نمونه برابر با ۲۶ سال است.
– بیش تر پاسخگویان(۳۳/۲ درصد) از طریق اطلاعیه در شهرداری از موضوع برگزاری دوره آموزشی اطلاع پیدا کرده اند.
-بخش قابل توجهی از پاسخگویان(۶۰/۸ درصد) شیوه برگزاری کلاس های دوره آموزشی( خانواده سالم) را بسیار مناسب یا مناسب می دانند.
-بیش از ۸۰ درصد پاسخگویان توانایی مربیان کلا سهای دوره آموزشی را بسیار مناسب و مناسب عنوان کرده اند. اکثر پاسخگویان(۷۸/۱) دوره برگزار شده را بسیار مناسب یا مناسب دانسته اند.

۴۱
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

-تنها یک نفر از پاسخگویان اعلام کرده است که از همسر خود جدا شده و طلاق گرفته است
-بیش از دو سوم) ۸/۷۰ درصد (پاسخگویان در تمامی جلسات دوره ی آموزشی شرکت کرده اند.
گروه اندکی(۲/۵ درصد) شیوه ی برگزاری را نامناسب یا کاملاً نامناسب می دانند. در مقابل بخش قابل توجهی از پاسخگویان(۸/۶۰ درصد) شیوه ی برگزاری کلاس های دوره ی آموزشی طرح (خانواده سالم) را بسیار مناسب یا مناسب فرض کرده اند.
دکتر سیف ا… سیف اللهی ، مریم ابراهیمی مقاله ای تحت عنوان نقش و منزلت زن در کتابهای درسی فارسی مدارس آموزش و پرورش ایران(۱۳۸۶ه.ش)انجام داد.
کتابهای مورد بررسی در این مقاله شامل موارد زیر بود:
۱- کتابهای فارسی دوره ابتدایی شامل ۵ کتاب؛
۲ -کتابهای فارسی دوره راهنمایی شامل ۳ کتاب؛
۳- کتابهای ادبیات فارسی عمومی دوره متوسطه شامل ۳ کتاب

۴۲
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

نتایج حاصل از مقاله در ۳ جدول زیر نشان داده شده است:
مولفان مشاهیر مقدسان شاعران ونویسندگان اسامی خاص کل
فراوانی درصد فراوانی درصد فراوانی درصد فراوانی درصد فراوانی درصد فراوانی درصد
مرد ۶۴ ۱۱/۲ ۷۴۵ ۵۹/۲۴ ۲۷۶ ۱۱/۹ ۲۶۸ ۸۴/۸ ۱۱۹۱ ۳۱/۳۹ ۲۵۴۴ ۹۸/۸۳
زن ۲۴ ۷۹/ ۳۷ ۲۲/۱ ۱۷ ۵۶/ ۸۲ ۷۰/۲ ۳۲۵ ۷۲/۱۰ ۴۸۵ ۰۱/۱۶
کل ۸۸ ۹/۲ ۷۸۲ ۸۱/۲۵ ۲۹۳ ۶۴/۹ ۳۵۰ ۵۵/۱۱ ۱۵۱۶ ۰۴/۵۰ ۳۰۲۹ ۱۰۰
جدول شماره۲-۱: فراوانی ودرصد فراوانی اسامی زنان و مردان در کتاب های فارسی مقاطع سه گانه

جدول شماره۲-۲: فراوانی ودرصد فراوانی تصاویر زنان و مردان در کتاب های فارسی مقاطع سه گانه
مشاهیر مقدسین عمومی نقاش کلی کل
فراوانی درصد فراوانی درصد فراوانی درصد فراوانی درصد فراوانی درصد
مرد ۱۲۰ ۲۷/۱۰ ۸ ۶۸/ ۶۰۶ ۸۸/۵۱ ۱۵۰ ۸۴/۱۲ ۸۸۴ ۶۸/۷۵
زن ۲ ۱۷/ ۰ ۰ ۲۰۵ ۵۵/۱۷ ۷۷ ۵۹/۶ ۲۸۴ ۳۱/۲۴
کل ۱۲۲ ۴۴/۱۰ ۸ ۶۸/ ۸۱۱ ۴۳/۶۹ ۲۷۷ ۴۳/۱۹ ۶۸/۱۱ ۱۰۰

۴۳
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

جدول شماره۲-۳: فراوانی و درصد فراوانی واژه های جنسیتی در کتاب های فارسی مقاطع سه گانه
نسبتی القاب شغلی اشیا اسامی عام کل
فراوانی درصد فراوانی درصد فراوانی درصد فراوانی درصد فراوانی درصد فراوانی درصد
مرد ۴۷۹ ۷۶/۲۵ ۴۱۴ ۲۷/۲۲ ۴۸ ۵۸/۲ ۱۳ ۶۹۹/ ۴۴۷ ۰۴/۲۴ ۱۴۰۱ ۳۶/۷۵
زن ۱۳۴ ۲/۷ ۶ ۳۲/ ۹ ۴۸/ ۲۸ ۵/۱ ۲۸۱ ۱۱/۱۵ ۴۵۸ ۶۳/۲۴
کل ۶۱۳ ۹۷/۳۲ ۴۲۰ ۵۹/۲۲ ۵۷ ۰۶/۳ ۴۱ ۲/۲ ۷۲۸ ۱۶/۳۹ ۱۸۵۹ ۱۰۰

خلاصه وجمع بندی دست آوردها و یافته ها
در بررسی که بر روی کتابهای درسی فارسی مدارس ایران چاپ سال تحصیلی ۱۳۸۴-۸۵
دررابطه با نقش و منزلت اجتماعی زن صورت گرفت، نتایج ذیل حاصل شده است:
– از لحاظ کمی، چه در تصاویر کتاب ها و چه در متن ها، به زنان کمتر از مردان توجه شده است.
در تمام کتاب ها، به خصوص کتاب های دوره راهنمایی و دبیرستان، نقش مردان از لحاظ کمی، برتر از زنان است. این چیرگی در نمایش ، فزون تر محوری مردان نسبت به زنان ، در
ویژگی های شخصیتی، حرفه ها و نقش هایی که برای هر دو دسته در نظر گرفته شده ، چشمگیر و کاملاً نمایان است.
۴۴
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

از مجموع ۳۰۲۹ اسم بکار رفته در ۱۱ کتاب، ۱۶درصد اسامی مربوط به زنان است و از مجموع۱۱۶۸تصویر انسان فقط،۲۴درصد تصاویر به زنان تعلق دارد. درصد بیشتر این تصاویردر
کتابهای ابتدایی است.و از مجموع ۱۸۵۴واژه جنسیتی ۵/۲۴ درصدآنها مربوط به زنان است .
بیشترین درصداین واژه ها مربوط به واژه های جنسیتی نسبتی مانند : مادر و مادر بزرگ می باشد.
محمد نوریان مقاله ای تحت عنوان نقشهای زنان و مردان در کتابهای فارسی دوره ی ابتدایی انجام
داد. این بررسی به منظور به تصویر کشیدن نقش زنان و مردان در کتابهای فارسی اول تا چهارم انجام
شد . نتایج تحلیل محتوا نشان داد که الف) ۱۲۶۲ ارزش مثبت به مردان و ۱۲۹ ارزش مثبت به زنان
نسبت داده شده بودند ب)۱۲۶۶و ۵/۷ جمله به ترتیب مشتمل بر مفاهیمی درباره مردان و زنان بودند .
افزون بر آن، این مفاهیم بازخورد مثبت تری را نسبت به مردان در مقایسه با زنان ایجاد می کردند. می
توان نتیجه گرفت که کتابهای فارسی دوره ابتدایی باز خوردهای متفاوتی در کودکان، نسبت به مردان و زنان ایجاد می کند و این بازخورد نسبت به مردان مثبت تر از زنان است.
سید علیرضا افشانی،عباس عسکری ندوشن ،فاضل نجف آبادی سمیه تحقیقی پژوهشی تحت عنوان
شیوه ی باز تولید نقش های جنسیتی در محتوای کتابهای فارسی دوره دبستان را مطالعه کردند. و به
همین منظور محتوای کتابها در چهار مولفه تصاویر،خویشاوندان،والدین و نقشهای شغلی با استفاده از
تکنیک تحلیل محتوا مطالعه کرد. یافته های تحقیق نشان داده شده است که که تصاویر جنس مذکر به
۴۵
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

وضوح بیشتر از تصاویر جنس مونث است . زنان بیشتر در نقش های کودکی و نوجوانی و مردان
عمدتا در نقشهای بزرگسالی به تصویر کشیده شده اند.همچنین خویشاوندان مذکر به نحوی چشم گیر
بیش از خویشاوندان مونث منعکس شده اند . اگرچه در سالیان اخیر تعداد و تنوع مشاغل معرفی شده
بیشتر شده،ولی نسبت مشاغل زنانه کمتر و نسبت مشاغل مردانه بیشتر شده است.برخلاف سایر
موارد،در معرض والدین،انعکاس نقش های جنسیتی زنان بیشتر از مردان است.
پژوهش دیگری که توسط الهه حجازی تحت عنوان اصلاح سیمای زن در کتابهای دوره ابتدایی
انجام داد. که هدف از این پژوهش شناسایی وضعیت سیمای زن در کتابهای درسی دوره ابتدایی ۳۲
جلد کتاب این دوره در ۵ محور( تصاویر،اسامی،خانواده،فعالیت و شخصیت ها)مورد تحلیل محتوا قرار
گرفت. یافته ها نشان داد که حضور زنان و دختران در کتابهای درسی کمتر از حضور مردان و پسران
است . مادران همیشه نقش حاشیه ای را در خانواده دارند.

۴۶
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

نتیجه گیری کلی
در این فصل به عوامل موثر بر تحکیم بنیان خانواده و تحقیقات انجام شده در زمینه های مذکور مورد
بررسی قرار گرفته شده است .
نتیجه گیری کلی که می توان ازمتون و تحقیقات انجام شده از این فصل گرفت به شرح زیر است:
۱-عواملی که باعث تقویت بنیان خانواده می شود به عوامل بیرونی خانواده که شامل(فرهنگ و محیط
اجتماعی،اقتصاد جامعه، خانواده های طرفین)و عوامل درونی خانواده که شامل(توجه به جایگاه
خانواده،مساله سرپرستی خانواده، تثبیت نقشها،محبت زن و شوهر)تقسیم می شود.
۲-در کتب درسی فارسی سه مقطع ( ابتدایی ،راهنمایی ، دبیرستان) به اسامی و تصویر مردان بیشتر از
اسامی و تصاویر زنان توجه شده است.
۳-عملکرد مسئولین مدارس دبیرستان( مدیر،معلم،مشاور،پرورشی)و کتابهای درسی به مسائل آموزش
خانواده بسیار کم توجه شده به همین دلیل باید برنامه ها و کتابهای آموزشی و پژوهشی برای آموزش
مسایل زندگی خانوادگی برای دانش آموزان تدارک دیده شود.
۴- در کتب درسی نقش مردان بیشتر در بیرون از خانه و نقش زنان بیشتر در خانه توجه شده است.

۴۷